همراه با " تئاتر مستند " به کوشش سحر رستمیان 

" به چشم من نمایشنامه نویس هنرمند چیزی بیش از یک مورخ نیست ، اما از این نظر که تاریخ را از نو می آفریند و به جای ارائه روایت صرف ما را مستقیما در قلب زندگی در عصری دیگر می کارد ، از تاریخ نویس فراتر می رود . آنچه او به ما ارائه می کند ، شخصیت است نه خصوصیت ، آدم نه توصیف . برترین وظیفه او این است که تاجایی که می تواند مارا به تاریخ ، آنطور که عملا روی داده نزدیک کند" کارل گئورگ بوخنر

زمانی که از تئاتر مستند سخن به میان می‌آید ناخودآگاه به یاد سینمای مستند می‌افتیم، فرمی از مستندسازی که غالباً با آن آشناتریم. اما با کمی دقیق‌تر شدن در موضوع می‌توان نقاط مبهمی در تعریف و چرایی مستندسازی بیابیم. در این موضوع خاص، یعنی تئاتر مستند و به‌طور اخص تئاتر ورباتیم، این سؤال‌ها یک ذهن پرسش‌گر را درگیر می‌کند: تئاتر مستند اصولاً به چه نوع تئاتری می‌گویند؟ این تئاتر چه تفاوت‌هایی در متن و اجرا با تئاترهای ساختگی دارد؟ چه تفاوت‌ها و چه اشتراکاتی میان نمایشنامه‌های تئاتر مستند با نمایشنامه‌های تاریخی همچون ریچارد سوم اثر ویلیام شکسپیر است؟ و اساساً تئاتر مستند چه کارکردهایی در جامعه یا سیاست دارد؟

بعضی شروع تئاتر مستند را با نمایشنامه‌ی «مرگ دانتون» اثر "گئورگ بوخنر"، در ۱۸۳۵ می‌دانند زیرا نمایشی با سند‌های تاریخی و ارجاعات معتبر به حساب می‌آمد. بعدها نیز در سال ۱۹۱۸ " کارل کرواس" نمایشنامه‌ی «آخرین روزهای بشر» را در ۸۰۰ صفحه و با بیش از ۵۰۰ شخصیت واقعی می‌نویسد تا پایه‌های نمایشنامه‌نویسی مستند مستحکم شود. در دهه‌ی بیست قرن بیستم نیز " اروین پیسکاتور "، با اجراهایی به نام «روزنامه‌های زنده» و نیز کمی بعد با همکاری " برتولت برشت "، توانست در استفاده از عکس، اسلاید و نمایش اسناد شیوه‌های اجرای یک نمایش مستند را وارد مرحله‌ی نوینی کند. اما درواقع این " پیتر وایس "، بود که در سال ۱۹۱۷با نوشتن مقاله‌ای با نام «چهارده اصل تئاتر مستند» این سبک نمایشی را برای اولین بار به شکل اختصاصی صورت‌بندی کرد.

تئاتر مستند

اما بیاییم نگاهی کوتاه به کلیت تئاتر مستند در یک یاداشت کوتاه داشته باشیم. تئاتر مستند، زیر شاخه ای از تئاتر سیاسی و درام تاریخی است که با تکیه بر اطلاعات مستدل در مورد یک واقعه به بازنمایی صحنه ای آن رویداد می پردازد و در دورانی خلق میشود که نیاز به شکستن تابو های اجتماعی بیش از پیش حس می شود . از آنجا که آنچه در این فرم از اجرا بازسازی می شود، بر اساس اسناد واقعی شکل می گیرد ، هدف آن کمک به تقویت قدرت استدلال و تکیه بر منطق فکری مخاطب است. به عبارت دیگر تئاتر مستند ، نوعی تئاتر گزارشی و آگاهی دهنده است ، که در آن اسناد و شواهد بدون تغییر در محتوا و تنها با پرداخت در فرم بر صحنه ارائه می شوند. با این همه این شکل از تئاتر ، به هیچ عنوان قصد ندارد این توهم را در مخاطب خود ایجاد کند که واقعیات مورد بحث، قرار است در صحنه ی تئاتر تقلید شوند . به همین دلیل تئاتر مستند ، بر خلاف تئاتر ارسطویی ، با استفاده از تمهیدات صحنه پیسکاتوری نمایش داده می شود .

در وهله اول وقتی لفظ مستند را می شنویم ناخودآگاه لفظ های بعدی که به ذهن متبادر می شود سند و استناد است . سند و استناد کردن جزء لاینفک تئاتر مستند است و استفاده از روزنامه ها ، تصاویر ضبط شده ، عکس ها و اسلاید ها در اجرا ها گواه این امر است . با برسی کلمه مستند همانطور که گفته شد در می یابیم که اصطلاح تئاتر مستند پارادوکسی در خود دارد به این دلیل که از پیوند دو وجه متناقض حاصل می شود : پیوند مستند و درام ، واقعیات و جعلیات ، دنیای واقعی و دنیای کلمه که در هر ترکیب عبارت اول دومی را نقض می کند. 

پیتر وایس در کتاب " چهارده اصل برای یک تئاتر مستند " می نویسد :" تئاتر مستند ، تئاتری وابسته به واقعیت است . دقایق جریان کار ، فایل ها ، نامه ها، جداول آماری ،....، ارائه بالانس شیت های بانک و تعهدات صنعتی ، گزارش های رسمی سخنرانی ها ، مصاحبه ها ، اظهارات اشخاص مشهور ، جراید، رادیو عکس یا فیلمی که حادثه ای را گزارش می دهد . این تئاتر از متریال سند موثق و معتبر ، که آن را بدون تغییر دادن محتوی و مندرجات آن ، ولی با تغییر در ساختار فرم بر صحنه منتشر می کند، استفاده می کند." به زعم وایس 

در واقع این تاکید بر استناد کردن یا " قطعاتی از واقعیت "، به اعتقاد او تنها سلاح بر علیه رسانه های خبری غیر قابل اعتماد هستند. تئاتر مستند معترض و مستقل وایس وزنه تعادل و خنثی کننده ی مهمی در برابر رسانه ی کنترل شده ای بود که در آن حاکمان دنیا دستکاری هایشان را پنهان می کردند . در واقع تئاتر مستند رسالت سیاسی و اجتماعی خود را برای نشان دادن مسائلی که دنیای مدرن را آماج حمله قرار می دهند از قبیل انقلاب ، اعتصاب ، دادگاه ها ، جنگ و فقدان آزادی که همگی تم هایی سیاسی _ اجتماعی هستند موضوع اصلی تئاتر مستند محسوب می شوند . از نظر فرم اجرایی نیز تئاتر مستند با سایر فرم ها متفاوت است و بر حسب انواع خود، در به تصویر کشیدن وقایع در برابر مخاطب از روش های منحصر به فرد خود استفاده می کند و به شیوه های مختلفی اجرا می شود . از انواع تئاتر مستند می توان به تئاتر واژه به واژه ، تئاتر مستند ِ سولو سوشال و مستند های داستانی اشاره کرد . آنچه در تمامی این انواع ، جدای شباهت های اجرایی ، مشترک است ، استناد بر منابع اولیه است .

- یک منبع مهم برای آشنایی بیشتر با تئاتر مستند

برای آشنایی بیشتر با تئاتر مستند بهتراست با مطالعه و معرفی کتاب " تئاتر مستند " اثر: کرول مارتین، پیتر وایس و توماس آیرمر از انتشارات بیدگل همراه شویم 

کتاب تئاتر مستند نوشتۀ کرول مارتین، پیتر وایس و توماس آیرمر است. این کتاب شامل مجموعه‌ای از مقالات دربارۀ چیستیِ تئاتر مستند است. محمد منعم این مقالات را گردآوری و نشر بیدگل آن را منتشر کرده است. 

درباره کتاب تئاتر مستند

کتاب تئاتر مستند به گونه‌ای از تئاتر می‌پردازد که این روزها یکی از انواع رایج تئاتر در نقاط مختلف جهان است. زادگاه این گونۀ تئاتری، آلمان است.

اما تئاتر مستند چیست، چه ویژگی‌هایی دارد و چطور از گونه‌های مشابه‌اش جدا می‌شود؟

مجموعه مقالاتی که در کتاب تئاتر مستند ارائه شده‌اند، از منابع مختلف، معتبر و به‌روز این حوزه، گردآوری و به فارسی برگردانده شده‌اند.

کتاب به سیر و تحول تئاتر مستند پرداخته، درک و دریافت کلاسیکی را که از تئاتر مستند داریم، کنار گذاشته و ما را با مفهوم مدرن و امروزی این نوع از تئاتر آشنا می‌کند. به عبارت دیگر در این کتاب با مبانی نظری تئاتر مستند، سیر و تحول ابعاد مختلف این نوع تئاتر و سرانجام با فرم و محتوای رایج و امروزیِ آن آشنا می‌شویم.

لازم به ذکر است که کتاب تئاتر مستند نخستین کتاب در حوزۀ مباحث نظری و تئوریک پیرامون تئاتر مستند است که همانطور که در بالا اشاره شد به‌وسیلۀ نشر بیدگل و در «مجموعۀ تئاتر: نظریه و اجرا» روانۀ بازار شده است و 

گردآوری این مجموعه را محمد منعم بر عهده داشته است.

از میان مترجمان این مقالات می‌توان به رضا سرور، فارس باقری و میترا علوی‌طلب اشاره کرد.

خواندن کتاب تئاتر مستند را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

خواندن این کتاب را به دوستداران تئاتر و حوزۀ هنر اجرا پیشنهاد می‌کنیم.

پژوهش و نگارش: سحر رستمیان - بازیگر تئاتر و نمایش